دكتر ناهيد عزالدين زنجاني- متخصص اطفال، مدير عامل انجمن ترويج تغذيه با شيرمادر

منتشرشده در فصلنامه شیرمادر شماره 46 – تابستان 1390

مقدمه:

بيش از 90% نوزادان ترم در موقع تولد طبيعي هستند و ظرف چند لحظه مي‌توانند ارزيابي شوند.  بعد از خشك كردن كامل نوزاد، اگر رنگ نوزاد خوب و فعال و طبيعي به نظر مي‌رسد بايد او را ظرف يك تا پنج دقيقه از زمان تولد به مادر داد

 تا نوزاد را به صورت عريان روي شكم و بين پستان‌هاي خود قرار دهد و يا در كنار خودش بگذارد. اين امر انتقال زندگي داخل رحم به خارج از رحم را براي نوزادان خيلي آسان‌تر مي‌كند. نوزاد بو و صداي مادر را مي‌شناسد و از بدن مادر مناسب‌ترين مقدار گرما را جهت حفظ درجه حرارت بدن خود دريافت مي‌نمايد. نوزاد بلافاصله پس از تولد، هوشيار است اما پس از مدت نسبتاً كوتاهي هوشياري او دچار افت مي‌شود. در صورتي كه زايمان مادر بدون عارضه و بي‌درد باشد اين مرحله اختلال هوشياري 24 تا 48 ساعت طول مي‌كشد ولي اگر مادر در طي زايمان دارو دريافت كرده باشد اين دوران تا 3 و حتي 4 روز طول مي‌كشد. طبيعي است كه بايد تزريق ويتامين K ، مصرف پماد چشمي، اندازه‌گيري قد، وزن و دور سر نوزاد سالمي كه از مادر سالم متولد شده است براي حداقل يك ساعت و استحمام او براي چند ساعت به تعويق افتد.

مسلماً تماس‌هاي زودهنگام مادر و فرزند بايد مقدمه‌اي براي ادامه هم اتاقي مادر و نوزاد در تمام طول اقامت آنان در بيمارستان باشد. به عبارت ديگر مادر و نوزاد در تمام مدتي كه در بيمارستان هستند نبايد از هم جدا شوند. مجموعه اين اقدامات علاوه بر ساير محاسن، مي‌تواند نقش بي‌نظيري در موفقيت امر تغذيه با شير مادر داشته باشد.
رمز موفقيت مادر در شيردهي و تداوم آن، در گرو آگاهي مادر، كمك، هدايت و حمايت او توسط گروه پزشكي و اطرافيان است. همچنين فراهم بودن امكانات در دوران بارداري، زمان وضع حمل، طول مدت اقامت در زايشگاه، نتيجه پيگيري‌هاي دقيق و منظمي كه پس از مرخص شدن مادر و نوزاد صورت مي‌پذيرد همه مي‌توانند در موفقيت و سلامت مادر و نوزاد نقش بسيار موثري داشته باشند.

ساعت اول زندگي:
يافتن پستان مادر توسط نوزاد
در بسياري از كشورها اغلب بلافاصله پس از تولد، نوزاد را نزديك و يا روي پستان مادر قرار مي‌دهند. بعضي از نوزادان شروع به مكيدن مي‌كنند ولي اكثر آنان فقط به نوك پستان ليس مي زنند و يا به مادر خيره مي‌شوند به نظر مي‌رسد اغلب نوزادان بيشتر علاقه‌مند نگاه كردن به چهره مادر و به خصوص چشمان او هستند. اگر نوزادان به حال خود بر روي سينه مادر رها شوند، اكثراً 30 تا 40 دقيقه پس از تولد با جستجو و يافتن پستان، مكيدن پستان را شروع مي‌كنند. از هيجان‌انگيزترين مشاهدات عصر حاضر كشف توان نوزاد در يافتن پستان مادر و تصميم‌گيري براي زمان شروع اولين تغذيه است. براي انجام اين مطالعه بايد از شستن دست‌هاي نوزاد و پستان مادر اجتناب نمود تا بوي مايع آمنيوتيك از دست نوزاد زدوده نشود. ظاهراً به دليل وجود ماده چربي خاصي كه هم در ترشحات غدد اطراف نوك پستان و هم در مايع آمنيوتيك وجود دارد، نوزاد با ارتباط دادن بين مزه و بوي دست خود و نوك پستان مادر براي يافتن نوك پستان به آن سو حركت كرده و آن را مي‌يابد.
احتمالاً علت علاقه زياد نوزاد به مكيدن زود هنگام دست‌هايش پس از تولد، وجود مايع آمينوتيك است. چه او عادت داشته كه در داخل رحم آن را بمكد، كما اين كه اگر دست‌هاي او شسته است، مكيدن دست‌ها كمتر اتفاق مي‌افتد.
وقتي نوزاد پس از تولد روي شكم مادر قرار مي‌گيرد در ابتدا استراحتي توام با هوشياري و آرامش دارد. در اين زمان به ندرت گريه مي‌كند و به نظر مي‌رسد از تماشاي چهره مادر خود لذت مي‌برد. به طور معمول پس از حدود 30 تا 40 دقيقه از زمان توليد و گاهي خيلي زودتر و بعضي اوقات ديرتر حركات دهان نوزاد شروع مي‌شود كه گاهي توأم با مكيدن لب‌ها است. به زودي بزاق او جاري مي‌شود و سعي مي‌كند خود را به پستان مادر برساند. تلاش مي‌كند تا با استفاده از پاها خود را به طرف جلو بكشد و يا در حركت افقي به طرف نوك پستان برود. اين حركات با استراحت‌هاي كوتاه قطع و گاهي در بين راه مسير خود را به طرف پستان ديگر تغيير مي‌دهد. حركات نوزاد اغلب با حركات مكرر دهان و مكيدن دست‌ها و انگشتان توأم است. او در نهايت بدون كمك، خود را به پستان مادر مي‌رساند و دهان خود را روي ‌آرئول گذاشته و به درستي پستان را به دهان مي‌گيرد و آن را خوب مي‌مكد و اين در حالي است كه از نزديك به تماشاي چهره مادر خود مي‌پردازد. در صورتي كه يكي از پستان‌ها در جريان حركت نوزاد شسته شود، او مسير خود را تغيير داده به طرف پستان ديگر حركت مي‌كند و اگر هر دو شسته شوند به طرف پستاني مي‌رود كه هنوز به مايع آمنيوتيك كمي آغشته باشد. تماس پوست به پوست و پوشاندن مادر و نوزاد با پتوي نازك از نظر حفظ گرما شبيه دستگاه‌هاي گرم‌كننده با تكنولوژي بالا است. در اين مطالعه در مدت 90 دقيقه‌اي كه نوزاد روي سينه مادر قرار داشت به ندرت گريه كرد در حالي كه اگر نوزاد در تخت جداگانه‌اي قرار گيرد، اغلب گريه مي‌كند.

وضعيت صحيح شيردهي
مادران را بايد تشويق كرد تا در يكي دو هفته اول شيردهي توجه خاصي به نحوه در آغوش گرفتن نوزاد و پستان گرفتن او داشته باشند. اگر نحوه در آغوش گرفتن نوزاد و پستان گرفتن او مطلوب باشد مانع زخم شدن نوك پستان‌ها مي‌شود و مكيدن صحيح نوزاد نيز توليد شير را بيشتر مي‌كند.
بعضي نوزادان از بدو تولد مي‌توانند پستان را به خوبي بگيرند و بمكند اما برخي احتياج به كمك و تمرين بيشتر دارند. در هفته‌هاي اول شيردهي، نقش مادر و شيرخوار هر دو در پيشرفت شيردهي مؤثر است. علاوه بر اطلاعات و مهارت مادر هماهنگي، مهارت، خلق‌وخو و شرايط فيزيكي خاص نوزاد نيز از عوامل مهم به شمار مي‌آيند.
شش هفته اول، دوره عادت كردن مادر و شيرخوار است و آنها با هم وضعيت‌هاي مناسب را پيدا مي‌كنند. براي بعضي، اين وضعيت‌ها راحت و زودتر پيدا مي‌شود اما براي برخي ديگر راحت نبوده و بيشتر طول مي‌كشد.

وضعيت مادر هنگام شيردادن:
مادر بايد جاي مناسب و راحتي داشته باشد چون چند ساعت در روز را براي شيردادن صرف مي‌كند بنابراين مهم است كه وضع و حالت خود را طوري انتخاب كند كه بتواند به راحتي نوزاد را در آغوش گرفته و به پستان بچسباند و مجبور نباشد براي اين كار به عضلات خود فشار بياورد. او مي‌تواند در حال نشسته، خوابيده به پشت يا پهلو، به نوزاد خود شير بدهد. به چند وضعيت شيردهي به شرح زير اشاره مي‌شود:

Cradle Position
وضعيت Cradle hold يا در آغوش گرفتن نوزاد يكي از مرسوم‌ترين طرق نگهداري نوزاد براي شيردهي است. براي اين كه مادر راحت باشد به وي توصيه مي‌شود در پشت كمر، پشت شانه‌ها، زير آرنج دستي كه با آن نوزاد را نگه داشته و نيز روي ران خود بالش بگذارد تا كودك را بالا نگه دارد. مادر، نوزاد را طوري در آغوش مي‌گيرد كه سر او روي بازوي مادر يا در فرورفتگي داخل آرنج، هر كدام كه راحت‌تر است قرار گيرد. نوزاد به پهلو مي‌خوابد. رويش به طرف مادر بوده و كاملاً به مادر چسبيده است. پشت او به وسيله ساعد مادر نگهداري شده و باسن و ران نوزاد به وسيله دست مادر حمايت مي‌شود در اين حالت در صورتي كه بدن نوزاد عريان باشد، ناف او نبايد ديده شود. گوش‌ها، شانه‌ها و مفصل ران او بايد در يك امتداد باشند.

Cross Cradle Position
در وضعيت Cross Cradle دست مادر درست پشت سر نوزاد قرار دارد تا تكيه‌گاه و هدايت كننده آن باشد. وقتي مادر مي‌خواهد از شيوه Cross Cradle استفاده كند موارد زير به او توصيه مي‌شود:
• به نحوي كه راحت است بنشيند و چند بالش پشتش قرار دهد و كمي به عقب تكيه دهد كه مجبور نباشد روي نوزاد خم شود.
• نوزاد را به صورت افقي يا نيمه عمودي روي بالش يا كوسني كه روي زانو يا ران خود قرار داده است نگهدارد.
• اگر از پستان چپ مي‌خواهد نوزاد را شير دهد، او را با دست راست نگهدارد و بالعكس. دست مادر سر و گردن نوزاد را نگه مي‌دارد و بدن نوزاد در امتداد طول بازوي مادر قرار مي‌گيرد.
• از دست طرف پستان مورد استفاده براي نگهداري پستان استفاده مي‌شود يعني مثلاً دست چپ پستان چپ را نگه مي‌دارد.
• دهان نوزاد در سطح نوك پستان يا مختصري پايين‌تر قرار مي‌گيرد و بدن او به پهلو رو به مادر است.

وضعيت زير بازو Under arm Position
در اين وضعيت، مادر مي‌نشيند و سر نوزاد به طرف پستان و بدنش زير بغل مادر در كنار وي قرار مي‌گيرد. باسن نوزاد روي بالشي نزديك آرنج مادر است. براي اين كه مادر راحت‌تر باشد به وي توصيه مي‌شود زير شانه‌هاي خودش بالش بگذارد و بالش سفتي در كنار خود قرار دهد تا نوزاد را به سطح پستان او برساند. در اين حالت صورت نوزاد به طرف مادر است و بدنش پهلوي مادر و زير بغل اوست. باسن نوزاد روي بالشي است كه در نزديكي آرنج مادر قرار دارد. بعد از اين كه نوزاد پستان را گرفت مادر به راحتي تكيه مي‌دهد. اگر بازويش خسته شد با خم كردن زانويش ران خود را تكيه‌گاهي براي بازوي خود قرار مي‌دهد كه در اين صورت بايد يك چهار پايه يا ميز كوتاه زير پايش بگذارد. يك بالش اضافه يا پتوي كوچك تا شده نيز مي‌توان در زير مچ دستي كه مادر با آن سر نوزاد را گرفته است قرار داد.

وضعيت خوابيده به پشت
در صورتي كه مادر به پشت بخوابد و شير دهد، استفاده از بالش يا چيزي نظير آن براي نگهداري نوزاد مي‌تواند شيردهي را آسان‌تر كند. در وضعيت خوابيده مادر مي‌تواند به يك پهلو متمايل شود و از يك پستان شير دهد، سپس به پهلوي ديگر متمايل شده و از پستان دوم شير بدهد. گذاشتن يك بالش زير سر مادر معمولاً از واجبات است. بعضي از مادران ترجيح مي‌دهند چندين بالش يا كوسن را زير بالاتنه و سر خود بگذارند تا اين قسمت از بدن آنها بالاتر باشد. وقتي بالش پشت مادر نباشد معمولاً او به جاي اين كه نوزاد را به طرف خود بياورد روي او خم مي‌شود. يك بالش در زير ران مادر، احساس راحتي و آرامش وي را بيشتر مي‌كند.

وضعيت خوابيده به پهلو (Side _ lying Position)
در اين وضعيت مادر و نوزاد به پهلو روبروي هم مي‌خوابند در حالي كه زانوهاي نوزاد به بدن مادر چسبيده است. مادر مي‌تواند براي اين كه راحت‌تر باشد چند بالش در پشت و زير زانويي كه به طرف بالا است بگذارد. مسلماً بدن مادر با تخت زاويه كوچكي مي‌سازد چون به بالش‌هاي پشت سرش تكيه داده است. نوزاد به پهلو و روبروي مادر طوري قرار مي‌گيرد كه پشتش بر بازوي مادر تكيه دارد و زانوهايش به طرف مادر كشيده شده است.
در مادراني كه سزارين شده‌اند گاهي لازم است براي محافظت بخيه‌ها از حركت پاهاي نوزاد، بين مادر و نوزاد يك بالش كوچك يا يك حوله كوچك تا شده قرار بگيرد. براي اين كه نوزاد به پهلو روبروي مادر نگهداشته شود مي‌توان يك بالش كوچك، پتو يا حوله تا شده در پشت او قرار داد. مادر مي‌تواند نوزاد را از هر دو پستان تغذيه كند يعني بعد از شير دادن از يك پستان، در حالي كه او را روي سينه‌اش خوابانده به طرف ديگر بغلتد. مادري كه سزارين شده مي‌تواند براي اين كه فشار به بخيه شكم را كم كند نوزاد را روي سينه خود دست نگهدارد و از عضلات خود استفاده نمايد و باسن خود را به طرف ديگر بچرخاند و هنگامي كه در وضعيت راحتي قرار گرفت شير دادن را شروع كند. يكي از امتيازات وضعيت به پهلو خوابيده اين است كه مادر و نوزاد مي‌توانند با هم بخوابند و استراحت كنند و عمل شير دادن نيز انجام شود. چون وزن نوزاد روي پاي مادر سنگيني نمي‌كند ممكن است اين حالت براي مادران سزاريني راحت‌تر از Cradle Hold باشد.
بعضي از مادران و نوزادان خيلي زود در وضعيت به پهلو خوابيده مهارت پيدا مي‌كنند. براي برخي اين مدت طولاني‌تر است. اما حتي اگر روزها و هفته‌ها طول بكشد تا اين روش را ياد بگيرند ارزش دارد. چون وقتي مادر ياد گرفت كه به پهلو شير دهد مي‌تواند بخوابد و استراحت كند و انرژي بيشتري براي مراقبت از فرزند خود داشته باشد.
از ديگر موارد استفاده اين روش مي‌توان به عدم توانايي در نشستن مادر و يا عدم تحمل وزن نوزاد بر بازوان وي، خستگي مادر، تغذيه شبانه نوزاد، عدم توانايي نوزاد در كنترل سر، لب شكري، شكاف كام و امتناع شيرخوار از گرفتن پستان اشاره كرد.

نحوه گرفتن پستان
مقصود از گرفتن پستان آن است كه بخشي از پستان طوري به نوزاد عرضه شود كه گرفتن نوك و هاله آن براي نوزاد آسان‌تر باشد و نيز وزن پستان از روي چانه نوزاد برداشته شود.
يك روش براي نگهداشتن پستان به اين طريق است كه مادر انگشت شست را بالاي پستان و ساير انگشتان دست را به صورت چسبيده به قفسه سينه خود بگذارد به طوري كه انگشت نشانه در زير قاعده پستان قرار گيرد، با فشار ملايمي كه انگشت شست به بالاي پستان وارد مي‌كند سبب بالا آمدن مختصر نوك آن و گرفتن بهتر پستان توسط نوزاد مي‌شود. از گذاشتن انگشتان در نزديكي نوك پستان بايد پرهيز شود چون مي‌تواند سبب اختلال در گرفتن صحيح و نسج كافي پستان توسط نوزاد شود.
نيازي به عقب كشيدن پستان از بيني براي نفس كشيدن نوزاد نيست زيرا با باز شدن سوراخ‌هاي خروجي بيني در حين شير خوردن، وي به راحتي نفس مي‌كشد. در صورت نگران بودن از اين وضعيت مي‌توان باسن نوزاد را كمي به طرف خود و بالا حركت داد تا بيني مختصري از پستان، دورتر قرار بگيرد.
بعضي از مادران به شيوه‌اي كه به آن C-hold گفته مي‌شود، يعني شست روي پستان و چهار انگشت ديگر زير آن قرار مي‌گيرد، پستان خود را نگه مي‌دارند. در اين حال بايد انگشتان كاملاً در عقب و با فاصله از هاله به خصوص در قسمت زيرين پستان باشند. حتي مادراني كه پستان‌هاي كوچك دارند، در هفته‌هاي اوليه شيردهي با نگهداشتن پستان خود به نوزاد كمك كرده و نيز در يافتن وضعيت بهتر موفق‌تر خواهند بود. پستان اكثر مادران در هفته‌هاي اول شيردهي بيش از هميشه بزرگ است و نگهداشتن آن كار را آسان‌تر مي‌كند. چون ديدن قسمت زيرين هاله براي مادران مشكل است، توصيه مي‌شود كه انگشتانش را آن‌قدر عقب ببرند كه مطمئن شوند هيچ قسمتي از هاله به وسيله انگشتان آنان پوشيده نشده است.
نحوه نگهداشتن پستان به صورت گرفتن سيگار يا مانند قيچي (V-hold) اگر چه سال‌ها مورد استفاده بود و اغلب در تصاوير و نقاشي‌هاي مربوط به تغذيه با شير مادر ديده مي‌شود عيب‌هايي دارد. ايراد اين روش كه نوك پستان بين انگشت سبابه و انگشت وسط واقع مي‌شود، آن است كه اين دو انگشت آن‌طور كه انگشت شست در نحوه C-hold باز مي‌شود نمي‌توانند از هم باز شوند بنابراين ممكن است مزاحم پستان گرفتن نوزاد باشند و نگذارند كه پستان تا آن جايي كه بايد، وارد دهان نوزاد شود كه اين مسأله خود سبب زخم نوك پستان هم مي‌شود. به علاوه فشار دو انگشت، ممكن است مجاري شير را مسدود كند.
نوزاد را بايد تشويق كرد كه دهان خود را كاملاً باز كند تا پستان به عمق دهان او برود به اين ترتيب او خواهد توانست پستان را به خوبي بگيرد.

نوزاد چقدر دهانش را باز كند كه كاملاً باز به حساب بيايد.
مي‌گويند دهان نوزاد بايد به اندازه يك خميازده باز شود. چون بيشتر مادرها خميازه كشيدن كودكان را ديده‌اند با اين تشبيه مي‌توانند مقايسه كنند و تشبيه مفيدي است. در انگلستان مي‌گويند صبر كنيد تا همه پهناي دهان باز شود اين نشان مي‌دهد كه نه تنها نوزاد بايد دهانش كاملاً باز باشد بلكه مادر براي پیش آمدن اين شرط بايد صبر كند. تشبيه ديگرآن است كه نوزاد بايد همان‌طور كه جوجه پرندگان دهانشان را باز نگاه مي‌دارند، دهانش را باز كند. خوب باز كردن دهان بسيار مهم است زيرا با اين كار نوزاد مي‌تواند سينوس‌هاي شيري را كه به اندازه دو و نيم تا چهار سانتي‌متر از نوك پستان فاصله داشته و در زير هاله پستان قرار دارند، در دهان بگيرد و آن را فشار دهد. بنابراين براي انجام چنين كاري لازم است لثه‌هاي نوزاد از حد نوك پستان كاملاً فراتر رود و قسمت بيشتري از پستان را در دهان خود جاي دهد.
همزمان با باز كردن كامل دهان توسط نوزاد، مادر وي را به طرف خود كشيده و به پستان مي‌چسباند. پستان بايد در فضايي كه بين لب بالا و زبان نوزاد ايجاد شده قرار گيرد چون فك پاييني نوزاد بيشترين كار را ضمن شير خوردن انجام مي‌دهد فك پايين وي بايد كاملاً دور از نوك پستان و چانه او به پستان مادر چسبيده است.

نشانه‌هاي وضعيت درست شير خوردن نوزاد
• تمام بدن نوزاد روبروي مادر و در تماس نزديك با بدن اوست.
• صورت نوزاد روبروي پستان مادر و چانه‌اش روي آن قرار گرفته است.
• دهانش كاملاً باز است.
• لب پايين او به طرف خارج برگشته است.
• قسمتي بيشتري از هاله پستان (هاله با اندازه طبيعي) در بالاي لب فوقاني و قسمت بسيار كمي از هاله در زير آب تحتاني او قابل ديدن است.
• زبان او به حالت معقر و دور تا دور پستان را گرفته است (با كشيدن لب پايين نوزاد به طرف پايين مي‌توان مشاهده نمود.)
• مكيدن‌هايش آرام و عميق است.
• صداي قورت دادن شير به خوبي شنيده مي‌شود.
• گونه‌هايش گرد و برآمده است نه فرو رفته و گود.
• آسوده و خوشحال است و در پايان شير خوردن بسيار راضي و خوشنود به نظر مي‌رسد.
• وقتي احساس كند كه سير شده است خودش پستان را رها مي‌كند (نوك پستان در اين حالت كشيده‌تر و بلندتر از معمول است.)
• مادر هيچ‌گونه دردي در هنگام شير دادن حس نمي‌كند.

دفعات تغذيه با شير مادر، مدت هر وعده تغذيه از پستان و نحوه شير خوردن
نوزاد بايد هر زمان كه ميل دارد، در شب و يا روز اين فرصت و امكان را داشته باشد كه مستقيماً از پستان مادرش شير بخورد (Demand Feeding) بديهي است برقراري هم اتاقي مادر و نوزاد به اين خواسته كمك زيادي مي‌كند ضمن اين كه در توليد و ترشح بيشتر و زودتر شير و تداوم شيردهي نيز تأثير بسزايي دارد.
تغذيه نامحدود و بر حسب تقاضاي شيرخوار، هم براي نوزاد و هم براي مادر او مفيد است. براي نوزاد بيشترين اثر قابل توجه آن دريافت شير بيشتر، وزن‌گيري بهتر و كاهش سطح بيلي روبين در روزهاي اول پس از تولد است. براي مادر بيشترين اثر آن، پيشگيري از احتقان و زخم نوك پستان مي‌باشد.
دفعات تقاضاي شيرخوار براي شير خوردن متفاوت است. بعضي از نوزادان در يكي دو روز اول پس از تولد ممكن است تمايل زيادي به شير خوردن نداشته باشند و يا پس از هر بار شير خوردن چندين ساعت بخوابند.
اگر نوزاد سالم و طبيعي است و مشكلي ندارد، بيدار كردن او براي تغذيه مكرر ضرورتي ندارد مسلماً چنانچه تغذيه مكرر باشد به توليد و ترشح بيشتر شير كمك مي‌كند و نوزاد آغوز بيشتري دريافت نموده و از مزاياي آن بهره فراوان‌تري مي‌برد ضمن آن كه بروز زردي نيز در او كمتر مي‌شود. بر عكس بعضي از نوزادان در روزهاي سوم تا هفتم ممكن است تمايل بيشتري به شير خوردن داشته باشند كه از فوايد آن نيز بهره‌مند مي‌شوند. گر چه دفعات شير خوردن به تعداد 8 تا 12 بار توصيه شده و ليكن دفعات تغذيه از پستان مادر در طي شبانه‌روز بر حسب ميلي خود شيرخوار و ظهور علائم گرسنگي متفاوت است.
• شيرخواراني كه بر حسب ميل خودشان تغذيه مي‌شوند معمولاً تمايل به استفاده از شير مادر به دفعات بيشتري دارند.
• نكته مهم ديگر توجه به علائم گرسنگي نوزاد است. اين علائم عبارتند از:

علائم اوليه گرسنگي:

o نوزاد سر خود را به طرف صداي مادر چرخانيده و دهانش را باز مي‌كند
o لباس يا ملافه را مزه مزه كرده و زبانش را تكان مي‌دهد
o دست‌هايش را به صورت حركات نامنظم تكان مي‌دهد
o مچ دست‌هايش را به طرف دهان مي‌برد
o در صروت عدم توجه به علائم مذكور، حركات او تشديد مي‌يابد
o شروع به نق زدن مي‌كند

علائم ديررس گرسنگي:
o نوزاد ابرو و پيشناني‌اش را در هم مي‌كشد
o دهانش را كاملاً باز كرده و سرش را با عصبانيت به اين طرف و آن طرف مي‌برد و بازوانش را خم كرده و پاهايش را شبيه به حركات دوچرخه زدن تكان مي‌دهد
o با دست‌هاي مشت شده دهانش را جستجو مي‌كند
o و بالاخره شروع به گريه مي‌كند

به علت كوچك بودن حجم معده نوزاد همچنين نسبت كمتر كازئين به وي پروتئين، هضم بهتر و جذب سريع‌تر شير مادر و كوتاه بودن زمان تقريبي تخليه معده (تا 90 دقيقه) نوزاداني كه با شير مادر تغذيه مي‌شوند نياز به تغذيه مكرر داشته و به دليل زودتر گرسنه شدن، بايستي با ظهور علائم اوليه گرسنگي، مكرراً از پستان تغذيه شوند. به طور ايده‌‌آل بايد با احساس و مشاهده اولين علائم گرسنگي، تغذيه از پستان شروع شود گرچه والدين معمولاً گريه نوزاد را دليل گرسنگي او مي‌دانند و بعد تغذيه او را شروع مي‌كنند وليكن لازم به ذكر است كه گريه آخرين علامت گرسنگي در نوزاد است. گذاشتن اين چنين نوزادي به زير پستان مادر به دليل اين كه انرژي زيادي صرف كرده و خسته شده است و مكيدن چندان خوبي ندارد نه تنها شير كمتري دريافت مي‌نمايد كه ممكن است سبب كاهش ترشح شير مادر نيز بشود.

مدت هر وعده شير خوردن و نحوه گرفتن پستان در نوزادان متفاوت است:

به طور كلي نوزادان از جهت خصوصيات فردي در گرفتن پستان مادر و نحوه و مدت شير خوردن به پنج دسته تقسيم مي‌شوند.
دسته اول: نوزاداني كه به سرعت، با قدرت و راحت پستان مادرشان را در دهان گرفته و ظرف چند دقيقه آن چه را نياز دارند دريافت كرده سپس پستان را رها مي‌كنند كه ممكن است حتي باعث آزردگي نوك پستان مادر هم بشوند.
دسته ديگر: هيجان زده به طرف پستان مادر حمله‌ور مي‌شوند و قبل از آن كه آن را درست در دهان بگيرند رها كرده شروع به داد و فرياد مي‌كنند. در اين موقع بايد نوزاد را بغل گرفته و آرام كرد سپس به آرامي به پستان گذاشت. با گذشت چند روز، مادر و نوزاد ياد خواهند گرفته چگونه عمل كنند.
دسته سوم: در چند روز اول از مكيدن طفره مي‌روند و منتظر مي‌شوند تا روزهاي بعد كه جريان شير برقرار شود آن‌گاه به راحتي شير بخورند. اين نوزادان را نبايد مجبور به گرفتن پستان مادر كرد بلكه لازم است با صبر و حوصله و تكرار در فواصل زماني نزديك به هم آنان را تشويق به مكيدن پستان نمود. بالاخره نوزاد ياد خواهد گرفت و شير خوردن را ادامه خواهد داد.
گروه ديگر: نوزاداني كه ابتدا نوك پستان مادر را ليس مي‌زنند و مزه شير را مي‌چشند و سپس پستان را مي‌گيرند و شروع به مكيدن مي‌كنند. اين گروه را نيز نبايد به زور و با عجله وادار به گرفتن پستان نمود، زيرا ناراحت شده، شروع به گريه كرده و از گرفتن پستان امتناع مي‌ورزند.
دسته چهارم: آرام آرم شير مي‌خورند و هر چند يك بار شير خوردن را قطع و كمي استراحت مي‌كنند. مادر بايد به آنها فرصت دهد تا به قدر كافي شير بخورند و خوب رشد كنند.
و بالاخره گروه پنجم: نوزاداني هستند كه معمولاً تركيبي از روش‌هاي فوق در آنها مشاهده مي‌شود. 
براي مادر شناخت روش‌هاي مكيدن پستان كه در هر نوزاد متفاوت است بسيار كمك‌كننده و راهگشا است لذا آگاهي داشتن از خصوصيات طبيعي و ويژگي‌هاي هر شيرخوار در زمينه روش پستان گرفتن و مكيدن، به مادر، اطرافيان و نيز گروه پزشكي، كمك مي‌كنند تا بيهوده نگران نشوند و در هر مورد بتوانند تصميم درستي بگيرند.
در حقيقت وقتي يك نوزاد سالم خودش از پستان جدا مي‌شود و تمايل به ادامه شير خوردن ندارد اعلام واقعي پايان تغذيه در يك نوبت است و مي‌توان به شيردهي خاتمه داد.
در نظر گرفتن فقط «زمان مكيدن» در ارزيابي شير دريافت شده توسط نوزاد ممكن است گمراه كننده باشد زيرا همان‌طور كه اشاره شد نوزادان مختلف خصوصيات فردي متفاوتي در نحوه و مدت شير خوردن از خود نشان مي‌دهند به طوري كه بعضي نياز به زمان كمتر و بعضي نياز به زمان بيشتري جهت دريافت شير كافي از پستان دارند.
مطالعه در نوزادان شش روزه نشان داد كه 50% آنها حجم شير يك پستان را در دو دقيقه اول و 80 تا 90% باقيمانده را در مدت چهار تا پنج دقيقه بعدي كسب نمودند. مطالعه ديگري در نوزادان بين پنج تا هفت روزه، مدت شيرخوردن آنها را از هفت تا سي دقيقه گزارش نموده است.
گرچه بعضي از شيرخواران در ده دقيقه اول تغذيه از پستان مي‌توانند بيشترين مقدار شير را دريافت كنند ليكن با روش‌هاي مختلفي كه در مكيدن دارند، تخليه پستان را در زمان‌هاي متفاوت انجام مي‌دهند. از طرف ديگر به علت افزايش مقدار چربي شير مادر در طول يك نوبت شير خوردن، توصيه كلي براي تغذيه از يك پستان، مدت 15 تا 20 دقيقه است.
معمولاً توصيه مي‌شود كه نوزاد در هر وعده شير خوردن از هر دو پستان تغذيه كند يعني بايد به او اجازه داد كه تغذيه از پستان اول را تمام كرده و خودش آن را رها كند تا شير چرب انتهايي (Hind milk) را دريافت كرده باشد سپس پستان دوم به او عرضه شود تا در صورت تمايل از آن پستان نيز شير بخورد شيرخواران بزرگ‌تر اگر بعد از تخليه كامل يك پستان احساس رضايت و كفايت نموده و تمايلي به گرفتن پستان دوم نداشته باشند لزومي نيست كه در هر وعده شير خوردن از هر دو پستان تغذيه نمايند.
به هر حال بايد به مادر توصيه نمود كه در نوبت بعد تغذيه را از پستاني كه قبلاً استفاده نشده يا به خوبي تخليه نشده است شروع كند.
وقتي به نوزاد فرصت داده مي‌شود تا ابتدا پستان اول را تخليه كند سپس به پستان دوم گذارده شود، او تعادل مناسبي بين مايعات و انرژي برقرار مي‌كند زيرا تركيب شير در طول تغذيه تغيير يافته و فقط نوزاد مي‌داند كه چه زماني به تعادل آب و كالري رسيده است. به ابتداي شير كه حجم زياد و چربي كم دارد شير پيشين يا foremilk و به قسمت‌ آخر شير كه كم حجم و پرچرب است شير پسين يا hindmilk مي‌گويند. اگر مادر زود به زود پستان مورد مكيدن را تغيير دهد، شير كم چربي عايد نوزاد شده و معده او از شير كم‌كالري پر مي‌شود. افزايش وزن نوزادي كه foremilk زياد و hindmilk ناكافي دريافت مي‌كند ممكن است كند شده و موقع مكيدن پستان و در فاصله تغذيه‌ها نق بزند و مدفوع آبكي سبز داشته باشد. مطالعه نشان داده است اعم از اين كه نوزاد هميشه در هر نوبت تغذيه از يك و يا هر دو پستان تغذيه كند مقدار شيري كه در 24 ساعت مي‌خورد مشابه است گر چه وقتي از يك پستان تغذيه مي‌كند ممكن است مدت تغذيه او از آن پستان مختصري طولاني‌تر باشد.