نویسنده : دکتر مینودخت فروزانی – دکترای تغذیه، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران

منتشرشده در فصلنامه شیرمادر – شماره 57 و 58 ، بهار و تابستان 1393

ویتامین D 

ویتامین D یک ویتامین محلول در چربی است ، تابش اشعه ماوراء بنفش خورشید بر پیش ماده های آن در پوست سبب ساخته شدن ویتامین های D2 و D3 می شود به این دلیل به نام “ویتامین آفتاب ” نیز شناخته می شود . نقش آن در ارتباط با جذب کلسیم و فسفر از روده است و سپس موجب به کارگیری این مواد معدنی در ساختمان استخوان ها و دندان ها می شود. بنابراین به طور غیرمستقیم در فعالیت های انقباضی عضله قلب و کارکرد اعصاب و سیستم ایمنی بدن نقش دارد . این ویتامین در خون ، کبد و بافت چربی ذخیره می شود .
بیشتر افراد از طریق تابش نورخورشید بر پوست مقدار کافی از این ویتامین را می سازند البته پوشش تمام سطح بدن با لباس ، دود ، گرد و غبار ، هوای ابری ، ماندن طولانی تر در منزل در فصول سرد سال و مواد ضد آفتاب مانع رسیدن اشعه ماوراء بنفش به بدن می شوند .
کمبود ویتامین D در نوزادان ترم ، نوزادان و کودکان نارس و کودکان تیره پوست منجر به راشی تیسم ( نرمی استخوان ) می شود . در این بیماری تأخیر در بسته شده ملاج ، جمجمه بزرگ ، بدشکلی قفسه سینه ، کاهش تکامل عضلات ، شکم بزرگ ، انحنای ستون فقرات و پای کمانی دیده می شود . برای پیشگیری از مشکلات فوق ، دریافت روزانه 400 واحد بین المللی ویتامین D در شیرخوارانی که با شیرمادر تغذیه می کنند توصیه شده است و از مصرف مقادیر بالاتر بایستی اجتناب شود چرا که ممکن است منجر به مسمومیت با این ویتامین شود که باعلائم زیرهمراه است : کاهش اشتها ، حس تشنگی ، اسهال و استفراغ ، خستگی ، خواب آلودگی ، تأخیر رشد و افزایش سطح کلسیم خون . برای اجتناب از مسمومیت با ویتامین D باید دقت کنیم که قطره ویتامین را با استفاده از قطره چکانی هایی که مخصوص همین فرآورده ها بوده و مدرج هستند به شیرخوار بدهیم وازمصرف قطره چکان مربوط به سایرفرآورده ها خودداری کنیم .

ویتامین K
یک ویتامین محلول در چربی بوده و عمل اصلی آن شرکت در چند مرحله از مکانیسم های انعقاد خون است . همچنین در معدنی شدن استخوان نقش دارد . میزان نیاز به این ویتامین به ساخته شدن آن توسط باکتری های نرمال گوارشی بستگی دارد . در بدو تولد روده استریل بوده و هنوز میکروب های مفید در آن تکثیر نکرده اند . بنابراین نوزادان تا حدود یک هفته یا بیشتر قادربه ساختن این ویتامین در روده خود نیستند . از طرف دیگر شیرمادر ویتامین K کافی را به بدن آنان نمی رساند و امکان خونریزی در پوست ، مخاط گوارشی و مغز در چند روز اول زندگی وجود دارد که برای پیشگیری از آن باید بلافاصله بعد از تولد یک دوز ویتامین K به صورت عضلانی تزریق شود .

روی 
روی ماده معدنی است که برای سنتر DNA و پروتئین ها ضروری است. بدین ترتیب در رشد و تکامل طبیعی ، التیام زخم ، بلوغ جنسی و کفایت سیستم ایمنی نقش دارد . کمبود روی در انسان باعث نقص ایمنی ، کند شدن التیام زخم ، ریزش مو ، زخم های پوستی ،کاهش حس چشایی و بویایی ، تغییر درک طعم شوری ، شیرینی و تلخی غذا و کاهش اشتها و حتی شب کوری می شود ( به دلیل ارتباط روی با متابولیسم ویتامینA ) .
مطالعات نشان داده است که شیرخوار در هفته اول تولد در تعادل منفی روی است . به همین دلیل جهت توجه زیادی به تغذیه کافی با روی در این دوران شده است . خوشبختانه مقدار روی در کلستروم ( آغوز ) بسیار بالاست و می تواند نیاز شیرخواری که از شیرمادر تغذیه می شود را تأمین نماید . فراهمی زیستی روی از شیر انسان حدود 59.2% و از شیرگاو 43 تا 53% است .
نتایج مطالعه ای که در شش ماه اول زندگی بر روی میزان غلظت روی در موی شیرخوار پسری که از شیرمادر تغذیه شده وشیرخواری که از شیرمصنوعی استفاده می کرده نشان داده است که ، در شیرخوار پسری که ازشیر مصنوعی استفاده کرده غلظت روی در مو به طور چشمگیری کاهش یافته است . نتیجه این مطالعه نشان داده است که اولا” شیرمادر از نظر میزان روی بر شیرمصنوعی ارجحیت دارد و ثانیا” جنس مذکر نیاز به روی بیشتری دارد .

فلوراید 
فلوراید در اتصال با ترکیبات کلسیم سبب می شود مینای دندان در مقابل اسیدهایی که به وسیله باکتری های دهان تولید می شود مقاومت بیشتری پیدا کند . فلوراید در حفظ استحکام استخوان نیز نقش دارد .
فلوراید آب بهتر از فلوراید غذا جذب می شود . استخوان ها و دندان ها فلوراید را از گردش خون برداشت و در خود ذخیره می کنند . مطمئن ترین منبع، آبی است که به آن فلوراید اضافه شده باشد . علاوه بر آب آشامیدنی ، آب مصرفی در تهیه غذا در کارخانجات و منزل را نباید از نظر دور داشت . شیرمادر ، حتی مادری که از آب فلوراید شده استفاده نمی کند نیز دارای مقدار کمی فلوراید است . با این حال دندانپزشکان آکادمی متخصصین کودکان امریکا در شش ماه اول زندگی مکمل فلوراید را برای شیرخوار تغذیه شده با شیرمادر و یا شیرخوارانی که از فرمولای دارای فلوراید استفاده می کنند ، توصیه نمی کنند .
بعد از شش ماهگی ممکن است نیاز به دادن قطره فلوراید باشد که این بستگی به این دارد که آیا آب مصرفی و یا فرمولای مصرفی شیرخوار دارای فلوراید هست یا نه ؟ اگر آب به اندازه کافی دارای فلوراید است شیرخوار نباید هیچ نوع مکمل فلوراید را حتی بعد از شش ماهگی دریافت کند ولی در صورتی که آب مصرفی کمتر از PPM0.3 فلوراید داشته باشد مکمل فلوراید ( 0.25 میلی گرم در روز ) توصیه شده است .
دندان های سالم بدون پوسیدگی ممکن است نشانه تعادل مناسب فلوراید باشند نقش این عنصر در پیشگیری و درمان پوکی استخوان در دست بررسی است . تجمع بیش از حد فلوراید در بدن ” فلوئوروزیز ” نامیده می شود . در این شرایط دندان ها متخلخل شده و بر روی مینای آن ها لکه هایی نامنظم ظاهر می شود که ابتدا سفید گچی و سپس زرد خاکستری یا قهوه ای می شود . مصرف زیاد و طولانی مدت فلوراید منجر به فلوئوریز اسکلتی نیز می شود .