برگرفته از کتاب راهی به سوی رشد و تغذیه بهتر کودک – از انتشارات انجمن ترویج تغذیه با شیرمادر

کودکان صفر تا شش ماهه
تغذیه در تمام عمر به ویژه در ماه ها و سال های اول زندگی بسیار مهم است. برای شیرخواران ، تغذیه جزء مهمی از مراقبت همه جانبه است و تغذیه خوب و مناسب با سن کودک ، موجب رشد و نمو مطلوب او می شود. به منظور تامین تغذیه مناسب کودک ، مادران عزیز باید به مطالب زیر که تحت عنوان اقدامات لازم و توصیه های تغذیه ای مناسب است توجه داشته باشند .

1) اقدامات لازم
اگر نوزادان را به محض تولد با حوله گرم خشک نموده بر روی شکم و قفسه صدری مادر قرار داده و او را با پوششی گرم و سبک بپوشانند، درجه حرارت بدن نوزاد ثابت می ماند و دچار هیپوترمی ( کاهش درجه حرارت بدن ) نمی شود و ضمن بهره مندی از آغوش گرم مادر و تلاقی نگاه مادر و فرزند به چهره به خصوص به چشم های یکدیگر، پایه های یک ارتباط عاطفی درازمدت نیز گذاشته می شود. متعاقب این تماس پوستی، تغذیه با شیرمادر (آغوز) نیز ظرف ساعت اول زندگی باید آغاز شده و به طور مکرر و به دلخواه نوزاد ادامه یابد تا هم نوزاد از مزایای آغوز بهره مند گردد و هم ترشح شیرمادر زودتر برقرار شده و حجم آن افزایش یابد. بدیهی است که این تماس پوستی و تغذیه به موقع و تداوم تغذیه با شیرمادر، اثر بسیار مطلوبی بر رشد و تکامل شیرخوار خواهد داشت.
باید دانست که ساعت ها و روزهای اول تولد بسیار طلایی و حیاتی هستند و نباید این ساعات گرانبها را که می توانند در رشد و سلامت نوزاد بسیار مؤثر باشند از دست داد .
برای این که کودک شیرکافی دریافت کند روش شیردادن هم باید صحیح باشد تا به این ترتیب ضمن دریافت شیرکافی ، از جمع شدن گاز در معده شیرخوار و احتمال استفراغ کردن و بی قراری او جلوگیری شود.
نیاز شیرخوار به ویتامین های A و D را که روزانه 1500 واحد ویتامین A و 400 واحد ویتامین D است می توان با دادن 1 میلی لیتر ( 1 سی سی ) از قطره ویتامین A و D که مقدار فوق را داشته باشند تأمین نمود ( اگر این قطره در دسترس نبود به همین میزان از قطره مولتی ویتامین استفاده شود).
به جز شیرمادر و قطره ویتامین A و D تا پایان 6 ماهگی هیچ چیز دیگر ( شیرخشک ، شیرگاو ، آب قند ، آب میوه و… ) و حتی آب هم به کودک سالم داده نشود چون همه نیازهای غذایی او از جمله آب تا سن 6 ماهگی از طریق تغذیه با شیرمادر تامین می شود و مناسب ترین میزان رشد دست می دهد .
چون دستگاه گوارش شیرخوار هنوز تکامل لازم را پیدا نکرده است اضافه نمودن هر نوع ماده غذایی دیگر به جز شیرمادر ممکن است باعث بروز عدم تحمل ، آلرژی و یا اسهال شده و نیز ترشح شیرمادر را کاهش دهد .

2) توصیه های تغذیه ای مناسب
از تولد تا سه ماهگی
• شیردادن باید بر اساس میل و تقاضای شیرخوار باشد بنابراین به محض بیدارشدن شیرخوار و یا با مشاهده تمایل او به مکیدن، قبل از این که گریه کند او را شیر بدهید .
• هنگام شیردادن ، او را به خوبی و راحتی در آغوش بگیرید ولی محکم فشار ندهید .
• با تماس نوک پستان به گونه و لب های شیرخوار ، رفلکس جستجو ( Rooting) او را برای باز نمودن دهانش تحریک کنید .
• هنگام شیردادن ، به او لبخند بزنید و با ملایمت و مهربانی صحبت کنید اما نه به گونه ای که از شیرخوردن باز بماند .
• مدت شیرخوردن و فاصله بین دفعات تغذیه را به اختیار شیرخوار بگذارید زیرا او در این سن، مقدار شیر دریافتی را برحسب نیازهای خود تنظیم می کند .
• به شیرخوار فرصت کافی برای توقف در مکیدن ، نفس تازه کردن ، برقراری ارتباط با خودتان و اطرافیان را بدهید و پس از تخلیه یک پستان او را به پستان دیگر بگذارید. بدیهی است پس از آن که به اندازه کافی شیر خورد و سیر شد خودش پستان را رها می کند.
• اگر بعد از شیرخوردن آروغ نزد و به خواب رفت نگران نباشید . بسیاری از شیرخوراران که از شیرمادر تغذیه می کنند اگر روش شیر خوردنشان درست باشد، هوا نمی بلعند که نیاز به باد گلو زدن داشته باشند و بعضی دیگر هم اگر احیانا” هوا بلعیده باشند و به خواب بروند خودشان بیدار می شوند. بنابراین برای گرفتن بادگلو ، شیرخوار را از خواب بیدار نکنید .
• به خاطر داشته باشید که تا پایان چهارماهگی شیرخوار را نباید دمر (به روی شکم) بخوابانید مگر اینکه در حضور خودتان باشد و او را به دقت زیرنظر بگیرید. معمولا” بهترین روش خواباندن کودکان زیر یک سال حالت طاقباز (خوابیده به پشت) و یا به پهلو است.

از سه تا شش ماهگی :
در این سن ، شیرخوار رابطه نزدیک و صمیمانه تری با مادر و مراقب خود برقرار می کند که به قولی آن را ” عاشق شدن ” می گویند و از این که در آغوش مادر است و از پستان او شیر می خورد لذت می برد . در این زمان ، شیرخوار با اطرافیان و محیط زندگی خود نیز فعالانه برخورد می کند. به مادر لبخند می زند و او را بیشتر به طرف خود جلب کرده و مشتاق مراقبت از خود می نماید . همچنین ممکن است ضمن شیرخوردن گاه گاهی از شیرخوردن دست کشیده و به اطراف و اطرافیان نگاه کند و با لبخند و نگاه خود از آنان بخواهد که به او بیشتر توجه کنند سپس دوباره به شیرخوردن ادامه دهد و این کار را چندین بار تکرار کند . والدین باید توجه داشته باشند که این امر طبیعی است و جای نگرانی ندارد . مادر ، نباید این عمل شیرخوار را به حساب سیر شدن وی بگذارد و او را از پستان خود جدا کند ، در این صورت ممکن است به دلیل ناکافی بودن تغذیه ، کودک دچار سوء تغذیه و تاخیر رشد شود .
بسیاری از شیرخواران بازیگوش و کنجکاو که یک یا چند جرعه شیر می خورند و پستان مادر را رها کرده و به اطراف توجه می کنند چون ممکن است تکرار آن سبب عدم دریافت کافی شیر شود بهتر است مادر، مکانی خلوت، آرام و حتی با نور کم را جهت شیردادن به کودک انتخاب نماید .
علیرغم تمهیدات فوق اگر شیرخوار مکررا” از خوردن شیر و یا از تخلیه کامل پستان ها امتناع کرد مادر باید پستان ها را بدوشد (حداکثر با فواصل 4 – 3 ساعت) و شیر دوشیده شده را به کودک ارائه نماید ( نه با شیشه ) و اگر شیرخوار آن را نپذیرفت در فریزر و یا یخچال و با ذکر تاریخ نگهداری کند همچنین برای اطمینان خاطر از عدم وجود بیماری در کودک، جهت بررسی های بیشتر به پزشک مراجعه نماید.

کودکان شش تا دوازده ماهه

تغذیه تکمیلی که از پایان 6 ماهگی شروع و تا 12 ماهگی ادامه می یابد مرحله بسیار مهمی در تکامل و کسب عادات غذایی کودک به شمار می رود. در این زمان شیرخوار به تدریج به کنترل خود بر اطرافیان و محیط زندگی می افزاید. تغییرات محیط را بیشتر درک و احساس می کند ، به خصوصیات و توانایی های خود پی می برد و آن ها را به رخ مادر و مراقب خود می کشد .
توجه والدین به این خصوصیات، همچنین مراحل تکامل تغذیه ای شیرخوار و نحوه تغذیه تکمیلی ، سبب می شود که والدین برنامه غذایی کودک را برحسب خواسته ها ، توانمندی ها و نیازهایش فراهم نمایند. بنابر این در آغاز، به تکامل تغذیه ای شیرخواران و سپس به توصیه های تغذیه ای مناسب اشاره می شود.
(نحوه تغذیه تکمیلی نیز در جزوه ای تحت عنوان ” تغذیه شیرخواران از 6 تا 12 ماهگی ” توسط انجمن ترویج تغذیه با شیرمادر به چاپ رسیده و در دسترس علاقمندان قرار دارد).

تکامل تغذیه ای شیرخواران 6 تا 12 ماهه
شیرخوار برای این که از غذاهای کمکی استفاده کند نیازمند آن است که پاره ای از توانایی های جسمی را کسب کند . این توانایی ها حدود 6 ماهگی آغاز و تا اواخر سال اول زندگی به تدریج و به شرح زیر تکامل می یابد :
حدود سن 6 ماهگی ، یاد می گیرد که مواد نیمه جامد را از قاشق دریافت کند و طی ماه های بعد قادر خواهد بود با جلو آوردن سر و استفاده از هردو لب خود با سرعت و کاملا” به خوبی غذا را از قاشق به دهان ببرد .
عمل جویدن غیرمؤثر او به صورت حرکات عمودی فک شروع می شود در نتیجه می تواند با لثه های خود به غذاهایی که غلیظ تر از شیرمادر است فشار وارد کند . حرکات عمودی فک پایین ، بلعیدن غذاهای غلیظ تر را آسان تر می کند سپس حرکات جویدن که شبیه حرکات چرخشی بالغین است شروع می شود و این مهارت ، ظرف ماه های بعد افزایش می یابد .
به تدریج ، افزایش توان کودک در استفاده از زبان ، از جمله حرکات جانبی آن ، به وی قدرت مانور بیشتری می دهد در نتیجه می تواند از غذاهای نرم شده که در آن تکه های کوچکی هم وجود داشته باشد استفاده نماید .
کم کم ، کودک می تواند غذاها را تا حدی بجود و با گاز گرفتن غذاهای نرم و یا غذاهایی که به راحتی خرد و حل می شوند تکه هایی از آن ها را بکند .
حدود 9ماهگی ، شیرخوار برای به دست گرفتن قاشق تلاش می کند که نشانه دیگری از علاقه او به تغذیه خودش می باشد لذا سعی می کند اشیاء را به دقت بین انگشتان خود نگه دارد و اشتیاق دارد که این کار را تکرار و تمرین کند . ممکن است علاقه ای به استفاده از قاشق برای غذاخوردن نداشته باشد و بخواهد که از انگشتان خود استفاده کند . در این سن ، حرکات بردن دست به دهان به صورت اختیاری انجام می شود و کودک تکه های کوچک غذا را با استفاده از انگشتان خود به دهان می برد .
اواخر سال اول زندگی ، کودک دسته قاشق را به دست می گیرد اما معمولا” آن را وارونه نگه می دارد و هنوز نمی تواند آن را بچرخاند و درست استفاده کند ولی ، مهارت کامل پیدا کرده است که با استفاده از انگشتان خود تکه هایی از مواد غذایی مانند کوفته قلقلی و… همچنین برخی میوه ها ، سبزی را بگیرد و در تغذیه خود مشارکت کند .

توصیه های تغذیه ای مناسب
* کودک در سنین 6 تا 9 ماهگی دوست دارد کار بزرگ تر ها را تقلید کند بنابراین هنگام غذا دادن ، خودتان هم همراه با او ، دهانتان را بازکنید ، این کار را چند بار تکرار کنید . هر ماده غذایی را که به او می دهید خصوصا” اگر جدید باشد نام ببرید تا کودک علاوه بر طعم آن با اسمش هم آشنا شود مثلا” بگویید : “الان مریم کوچولو سوپ می خورد . به به چقدر خوشمزه است . “
* غذای کمکی علاوه بر این که بخشی از انرژی مورد نیاز کودک را تامین می کند راهی برای آشنایی او با مزه و قوام غذاها و فراگیری و تکامل او برای استفاده نهایی از غذاهای سفره خانواده است .
* بعضی شیرخواران به طور موقت ممکن است به راحتی موادی را که جامد یا غلیظ تر از شیرمادر است قبول نکنند بنابراین بهتر است همیشه به تدریج بر غلظت مواد غذایی بیفزایید .
* زمانی که کودک قادر به نشستن است او را بنشانید و غذا بدهید و اگر هنوز نمی تواند کاملا” بنشیند او را در بغل بگیرید . هیچوقت در حالی که دراز کشیده است به او غذا ندهید.
* اگر هنگام غذاخوردن ، کودک روی زمین می نشیند او را وسط یک سفره نایلونی بنشانید و یا اگر از صندلی مخصوص تغذیه بچه استفاده می کنید ، یک محل قابل شستشو را انتخاب نمایید . بهتر است برایش یک پیش بند هم ببندید .
* از همان اوایل ، انتظار هر نوع عکس العمل کودک مثل بستن دهان بعد از خوردن یکی دو قاشق غذا ، تف کردن ، سر برگرداندن و ریختن غذا را داشته باشید در مقابل این عکس العمل ها صبور بوده و خونسردی خود را حفظ کنید .
* ریختن غذا روی زمین ، مالیدن ماست و سوپ به صورت یا لباس ، وارونه کردن ظروف غذا و یا گذاشتن ظرف نیمه خالی غذا روی سر ، همه جزیی از تکامل بچه ها محسوب می شود . از این کارهای کودک تعجب نکنید .
* هنگام غذا دادن به کودک با صدای آرام و اطمینان بخش صحبت کنید خصوصا” حرف هایی بزنید که او را تشویق به خوردن کند ولی توجه داشته باشید که با زیاد حرف زدن توجه او را از غذا خوردن منحرف نکنید .
* اجازه بدهید خودش تصمیم بگیرد که با چه سرعتی غذا بخورد . سعی نکنید تند تند قاشق پر از غذا را داخل دهانش ببرید .
* اصرار زیاد و یا به زور غذا دادن به هر نحوی که باشد کار نادرستی است و سبب می شود که در آینده هم ، کودک به آسانی غذا را پس بزند و از خوردن آن امتناع کند .
* به علایق غذایی او احترام بگذارید واجازه دهید تا هرقدر که میل دارد بخورد. بستن لب ها ، برگردانیدن سر ، پس زدن قاشق همه از علائم غذا نخواستن در آن لحظه است بنابراین غذا دادن را قطع کنید و بعد از چند لحظه توقف ، دوباره تکرار کنید . هرگز غذا را با زور به او ندهید .
* بعضی بچه ها هنگام غذاخوردن زیر قاشق می زنند یا دست خود را با فشار داخل بشقاب غذا یا سوپ می کنند . شما می توانید یک قاشق هم به دست او بدهید که مشغول باشد . هرگز برای انجام این چنین کارها اوقات تلخی راه نیندازید و او را تنبیه نکنید .
* هر چند لازم است کودک غذا خوردن با قاشق را یاد بگیرد ولی اگر دوست دارد که غذا را با دستش بردارد و بخورد مانع کار او نشوید (فراموش نکنید که قبل از غذا دادن ، علاوه بر شستن دست های کودک ، خودتان هم باید دست هایتان را با آب و صابون بشویید) .
* گاهی اوقات بچه ها دوست دارند که یک تکه نان را به لثه یا دندانشان بکشند و با این کار راضی می شوند اجازه این کار را به آنان بدهید .
* در سن 11-9 ماهگی بعضی بچه ها به دلیل حس استقلال طلبی ، از این که کسی غذا در دهانشان بگذارد خوششان نمی آید و دوست دارند که خودشان غذا بخورند . بنابراین غذا را درون کاسه یا بشقاب گود مخصوص او بریزید و در دسترسش قرار بدهید تا خودش آن را بخورد . اول ممکن است به دهان گذاشتن غذا برایش سخت باشد و آن را به سر و صورت و لباس خود بمالد یا غذا را مشت کند و فشار دهد و بیرون بریزد ، نگران نشوید . او کم کم راه دهانش را یاد می گیرد و غذا را خیلی راحت به داخل دهانش می گذارد .
* قبل از غذا ، شیرینی و مواد شیرین به کودک ندهید چون اشتهای او را کم می کند .
* کم اشتهایی فیزیولوژیک را حوالی 9 ماهگی رخ می دهد در نظر داشته باشید زیرا رشد کودک در سنین 6 تا 11 ماهگی مانند سرعت رشد در زیر 6 ماهگی نیست . از طرف دیگر چون کنجکاوی و فعالیت کودک بیشتر می شود و بازیگوشی اجازه نمی دهد که به غذا توجه کند بنابراین توصیه می شود که غذا را در دفعات بیشتر ولی حجم کمتر به او بدهید . معمولا” استراحت کافی ، حجم محدودتر غذا در یک وعده و استفاده از آفتاب و هوای آزاد باعث افزایش اشتها می شود .
* در صورت امکان کودک دیگری را که خیلی خوب و با اشتها غذا می خورد و لذت خوردن را با چهره یا بیان خود نشان می دهد در مقابل کودک خود بنشانید و یا خودتان با اشتها و لذت غذا بخورید که او هم یاد بگیرد.
* توجه داشته باشید مقدار غذای دریافتی کودک ممکن است از یک روز به روز دیگر متفاوت باشد ولی او به طور طبیعی و عادی رشد کند . همین طور ممکن است بعضی غذاها یک روز باب طبع کودک باشد و آن را با میل و اشتها بخورد و روز دیگر اصلا” تمایلی به خوردن آن نداشته باشد یا بعضی از غذاها را در شروع ، نخورد ولی مدتی بعد آن را بپذیرد .
* به زور غذادادن، یکنواخت بودن غذاها، عدم توجه کافی به نیازهای عاطفی کودک، کم خونی ناشی از کمبود آهن ، بیماری ها و سوء تغذیه ، پذیرش غذا را مشکل می کنند .
* غذاهایی برای کودک خود تهیه کنید که علاوه بر دارا بودن مواد مغذی از نظر ظاهر جذاب و خوش رنگ و خوشبو باشند .
* طعم غذا را ما برای کودکانمان تعیین می کنیم بنابراین نباید به غذای کودک 6 تا 12 ماهه ، نمک یا شکر اضافه نمود . شما اگر حتی یک بار هم نمک یا شکر به غذای او بزنید ممکن است کودک غذاهای بدون نمک و شکر را به سختی قبول کند و یا اصلا” نپذیرد . به همین جهت است که در طی این مدت از غذای خانواده که نمک و چاشنی و ادویه دارد حتی به عنوان چشیدن هم ، نباید به کودک بدهید .
* برای جلوگیری از کم خونی کودک ، از 6 ماهگی قطره آهن را شروع کنید و آرام آرام غذاهای حاوی آهن مانند گوشت ، زرده تخم مرغ و حبوبات را در برنامه غذایی او وارد کنید .
* تشنگی کودک را در نظر داشته باشید . پس از شروع غذای کمکی به دفعات به او آب جوشیده خنک شده بدهید . با افزایش گرمای هوا و ازدیاد فعالیت، ممکن است کودک اشتها به غذا خوردن نداشته باشد . اگر از خوردن غذا امتناع کرد و حدس زدید که به علت تشنگی است اول مقدار کمی آب به او بدهید تا تشنگی اش برطرف شود و بعد غذا را پیشنهاد کنید . فراموش نکنید که آب را با قاشق یا فنجان به او بدهید نه با بطری .
* به خاطر داشته باشید که غذا خوردن کودک در سنین 6 تا 12 ماهگی علاوه بر تامین نیازهای غذایی وی به برقراری یک ارتباط اجتماعی بین والدین و کودک نیز کمک می کند و کودک همیشه از این که چیز جدیدی را از فردی که دوستش دارد یاد می گیرد ، بسیار خوشحال می شود.
* تا پایان سال اول زندگی ، شیرمادر هنوز غذای اصلی کودک است . معده کوچک او را با غذا پر نکنید زیرا این امرموجب می شود که کودک برای مدت طولانی تری سیر بماند و در نتیجه پستان مادر را کمتر بمکد . کمتر مکیدن پستان از یک طرف و عدم تخلیه کامل پستان توسط کودک از طرف دیگر ، موجب کاهش حجم شیرمادر می گردد .